საქართველოს პრეზიდენტი სალომე ზურაბიშვილი სკოლებში მეგრული და სვანური ენების არჩევით საგნად სწავლების ინიციატივით გამოვიდა. რამდენად დროულად, მართებულად და საჭიროდ მიაჩნიათ ქართული ენის სპეციალისტებს ეს წინადადება? გვესაუბრება ენათმეცნიერი, პროფესორი გიორგი გოგოლაშვილი:
— ეს ძალიან ფაქიზი და, ზოგ შემთხვევაში, მტკივნეული საკითხია. როცა ასეთი განცხადება კეთდება, თემა სერიოზულად უნდა იყოს მომზადებული. რამდენადაც ამ საქმის შორიდან მაყურებელი არ გახლავართ, შემიძლია გითხრათ, ფაქტობრივად, ეს საკითხი მზად არ არის ჩვენთან და გეტყვით რას ვგულისხმობ. 2015 წელს მივიღეთ კანონი სახელმწიფო ენის შესახებ, სადაც მეგრულისა და სვანურის თაობაზე წერია: „სახელმწიფო მუდმივად ზრუნავს ქართველურ ენათა და კილოთა შენარჩუნებასა და შესწავლაზე, როგორც სახელმწიფო ენის სიცოცხლისუნარიანობის უმნიშვნელოვანეს პირობაზე“. აი, ეს არის კანონის ფორმულირება. კანონი ასე ხედავს სვანურსა და მეგრულს. ეს იმას ნიშნავს, რომ, რადგან, ის ქართულის სიცოცხლისუნარიანობის პირობაა, ამ პუნქტის რეალიზება უნდა მომხდარიყო თავის დროზე, რაც იმას ნიშნავს, რომ ქართველური ენების შესწავლის, განვითარებისა და სწავლების პროგრამა უნდა შექმნილიყო, ან სწავლულებისაგან შემდგარი კომისია უნდა შეკრებილიყო და ემსჯელათ რა საჭიროებები, რა შესაძლებლობები არსებობს. არსებობს კითხვები, რომლებსაც ჯერ პასუხი უნდა გაეცეს და მერე უნდა მივიღოთ გადაწყვეტილება სკოლაში ამა თუ იმ საგნის შეტანის თაობაზე.
ერთი სიტყვით, კანონში რაღაც ჩაიწერა და გაჩერდა. ამაზე სახელმწიფო ენის დეპარტამენტს უნდა ეზრუნა. მით უფრო, რომ ქართულისა და ქართველური ენების შესწავლისა და სწავლების საკითხები დეპარტამენტს სამსახურეობრივად ევალება. კანონი მივიღეთ 2015 წელს, დეპარტამენტი დაგვიანებით შეიქმნა 2017 წელს, 5 წელია უკვე არსებობს და რა გაკეთდა?
ლენტეხში ლენტეხური ვასწავლოთ და ლაშხეთში ლაშხური?
- ფაქტობრივად, პრეზიდენტის ინიციატივამ საზოგადოება ორად გაყო და ცხარე დისკუსიაც გამოიწვია. ერთია ამ საკითხის განხილვის ემოციური ნაწილი, მაგრამ სხვა საქმეა — რა რესურსი და შესაძლებლობები არსებობს ინიციატივის პრაქტიკაში განხორციელებისათვის?
- ნებისმიერ მსგავს საკითხს ყოველთვის ეყოლება მომხრეც და მოწინააღმდეგეც. მთავარია, ან იმ მომხრეებს რა არგუმენტები აქვთ, ან — მოწინააღმდეგეებს. ჩვენ მოგვწონს ემოციების დონეზე საკითხების განხილვა, მაგრამ როგორც კი კითხვა ჩნდება, პასუხს ყველა თავს არიდებს. გავწიოთ განზე ემოციები და ვიმსჯელოთ. მაგალითად, არსებობს სვანური ენის ერთმანეთისაგან სერიოზულად განსხვავებული ოთხი დიალექტი: ბალსზემოური, ბალსქვემოური, ლენტეხური და ლაშხური. ვთქვათ, ბალსზემოელი იტყვის, რომ მესტიაში მისი დიალექტი უნდა ასწავლონ. ლენტეხში რა ვქნათ? ვასწავლოთ ის დიალექტი, რომელიც პრინციპულად განსხვავდება ლენტეხურისაგან, თუ ლენტეხში ლენტეხური ვასწავლოთ და ლაშხეთში ლაშხური? ეს საკითხები დგება საერთოდ თუ არ დგება? დავარქვათ ამას ტექნიკური საკითხი. მაგრამ ეს ტექნიკური საკითხები მოსაგვარებელია.
სხვა შემხთხვევაში არავინ გიშლის, შექმენი საკვირაო სკოლა, შეკრიბე გარკვეული ჯგუფი და ასწავლე ბავშვს მეგრულიც და სვანურიც. მე, მაგალითად, უნივერსიტეტში მასწავლეს თავის დროზე და დღემდე მახსოვს: „ო, ხიადულ, თამარ დედფა̈ლ,/ჩინ მაჩენე თამარ დედფა̈ლ!..“
მეცნიერების პოლიტიზება მეცნიერებასაც ღუპავს და პოლიტიკასაც
კიდევ ერთი საყურადღებო აქცენტია, რომელსაც განმარტება სჭირდება. დღეს სოციალურ ქსელში რალდებაც კი ისმოდა, რომ საქართველოში ქართველური ენებისა და დიალექტების გარჩევა ჭირს. ესეც ემოციურ დისკურსს უნდა მივაწეროთ, თუ აქვს ამ აზრს საფუძველი?
ადრეც იყო ეგ საკითხი. დაახლოებით, 20-25 წლის წინ წამოწიეს, რომ თითქოს ენას და დიალექტს ვერ ვანსხვავებთ ერთმანეთისგან, რომ მეგრული ქართულის დიალექტია და ა.შ. ესეც ხომ გამოგონილი თემა იყო მაშინ? არ არის ეს მეცნიერულად დაყენებული საკითხი. პოლიტიკა შემოერია. მეცნიერების პოლიტიზება კი მეცნიერებასაც ღუპავს და პოლიტიკასაც.
გეტყვით, რომ ჩვენს ეროვნულ შეგნებაში ყოველთვის ასე იყო. მაგალითად, სვანს რომ ჰკითხო — რა ენაზე ლაპარაკობს, გეტყვის — სვანურად. მეგრელს რომ ჰკითხო, გეტყვის — მეგრულად. შემოიარე მთელი დანარჩენი საქართველოს ნებისმიერი კუთხე — იმერეთი, ხევსურეთი, ქართლი, კახეთი, რაჭა და ა.შ. — რომ ჰკითხო — რა ენაზე ლაპარაკობენ, გეტყვიან — ქართულად. ამას ხელი არასოდეს შეუშლია იმისთვის, რომ ყველანი ვყოფილიყავით ქართველები. საკითხის ისე დასმა, რაც რუსებმა დასვეს თავის დროზე და ამით ცდილობდნენ „დაყავი და იბატონეს“ პრინციპით ემუშავათ, თითქოს, თუ სხვა ენაზე ლაპარაკობ, ე.ი. სხვა ერი ხარ, არ არის მართალი. მსოფლიო ეთნოგრაფიამ იცის არაერთი შემთხვევა, როცა ერთ ეთნოსს შეიძლება ერთზე მეტი ენა ჰქონდეს, ისევე, როგორც რამდენიმე ეთნოსს შეიძლება ჰქონდეს ერთი საერთო ენა.
ისევ პრეზიდენტის ინიციატივას დავუბრუნდეთ. სალომე ზურაბიშვილი ამბობს, რომ სწორედ რუსიფიკაციის ორასწლოვანი პოლიტიკის შედეგია, რომ კავკასიური ოჯახის ენათა აბსოლუტური უმრავლესობა დღეს გაქრობის საფრთხის წინაშეა. ამ საფრთხის თავიდან აცილების მცდელობად მიიჩნევა სკოლებში მეგრული და სვანური ენების სწავლების პერსპექტივაც, მაგრამ არის კი ეს პრობლემის მოგვარების რეალური გზა?
ეს არის კითხვა, რომელსაც მანვე უნდა უპასუხოს, ვინც საკითხი დასვა საერთოდ. მე არა მგონია, რომ ეს საშველია. რა კადრები გყავს? ვინ ასწავლოს? რითი ასწავლოს? როგორ ასწავლოს და ა.შ. — ეს საკითხები მოგვარებულია? სანამ ეგ საკითხები მოგვარდება, რამდენი წელი გავა? ხომ არ სჯობს, ისევ ამ ენების შესწავლის, მოვლისა და პატრონობის პროგრამები შევადგინოთ და იქვე გამოიკვეთოს აუცილებლობაც და საჭიროებებიც?
