რუსეთის მიერ უკრაინაში წარმოებული არაადამიანური სამხედრო აგრესიის ფონზე მსოფლიოს მოქალაქეების აღშფოთებას დასავლეთის „შეშფოთებებიც“ ემატება და საერთაშორისო ინსტიტუტების მიერ რუსეთის წინააღმდეგ მიღებულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით სკეპტიციზმიც ღრმავდება. თუმცა, დასავლური ინსტიტუტები მუშაობენ და ამჯერად ადამიანის უფლებების დაცვისთვის შექმნილმა ევროპის საბჭომ მის ხელთ არსებული ერთ–ერთი ბერკეტი გამოიყენა — რუსეთი 216 ხმით არცერთის წინააღმდეგ წევრი ქვეყნების რიგებიდან გაირიცხა. მართალია საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის გასაგებია, რომ ევროპის საბჭოს შენობის წინ რუსული დროშის ჩამოხსნა ამ სახელმწიფოს უკვე დაზიანებულ რეპუტაციას უარესად დააზიანებს, თუმცა საინტერესოა — რა პრობლემებს შეუქმნის სხვა მხრივ?!
იცოდა რა ამ შედეგის შესახებ მსოფლიოს მიერ აგრესორად შერაცხულმა სახელმწიფომ, წინასწარ „თადარიგი“ დაიჭირა და საგარეო საქმეთა სამინისტრომ ევროპის საბჭოს შეატყობინა, რომ იტოვებს უფლებას — ორგანიზაციიდან „საკუთარი პირობებით“ გავიდეს — „უპრეცედენტო სანქციებით რუსეთსა და მის მოქალაქეებზე ზეწოლის გამო“.
ექსპერტები პროგნოზირებენ, რომ რუსეთმა შესაძლოა უარი განაცხადოს ევროპის საბჭოში საწევროსა და ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული სასამართლოს მიერ დაკისრებული კომპენსაციის გადახდაზე, რომელიც 40 მილიონ ევროს შეადგენს. რუსეთისა და მისი მოქალაქეებისთვის ამ გადაწყვეტილებას საკმაოდ გარდამტეხი შედეგები მოჰყვება.
რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი სერგეი ლავროვი წერილში ევროპის საბჭოს დატოვების შესახებ აღნიშნავს, რომ გადაწყვეტილება მიიღეს ევროპის საბჭოს წესდების მეშვიდე მუხლის შესაბამისად.
მასში ნამდვილად საუბარია, რომ ევროპის საბჭოს ნებისმიერ წევრს აქვს უფლება — დატოვოს საბჭო და ამის შესახებ შეატყობინოს გენერალურ მდივანს. აქვე გაწერილია გასვლის ვადები — მიმდინარე ფინანსური წლის ბოლო.
ამასთანავე, ევროპის საბჭოდან გასვლის პირობები გაწერილია მხოლოდ იმ შემთხვევისთვის, თუ მინისტრთა კომიტეტი თვითონ შესთავაზებს სახელმწიფოს, რომელმაც უხეშად დაარღვია ევროპის საბჭოს წესდება, საკუთარი ნებით დატოვოს ორგანიზაცია, წინააღმდეგ შემთხვევაში გარიცხავენ.
თუმცა, რუსეთი ამ შეთავაზებას არ დალოდებია, ლავროვის წერილში აღნიშნულია: „ვიტოვებთ უფლებას დავტოვოთ ევროპის საბჭო საკუთარი პირობებით“. ზუსტად რაზეა საუბარი, წერილში დაზუსტებული არ არის.
ასევე გაუგებარია, რა ნიშნავს რუსეთის შეტყობინება „ადამიანის უფლებათა კონვენციის დენონსირების განზრახვის“ შესახებ, რომელიც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს უმნიშვნელოვანესი ბერკეტია.
კონვენციის დატოვების პროცედურა რეგულირდება 58-ე მუხლით. ლავროვი მხოლოდ ერთს ასახელებს — რომ დენონსირება შესაძლებელია მიღებული გადაწყვეტილების შესახებ განაცხადის გაკეთებიდან ნახევარი წლის შემდეგ.
როგორი იქნება დენონსირების პირობები, ვადები და პროცედურები, ასევე გაუგებარია. წერილიდან გამომდინარე, დენონსირება 15 აგვისტომდე ვერ მოხდება, ევროპის საბჭოს დატოვება კი 2023 წლის 1 იანვრამდე.
ამასთანავე ლავროვის წერილში არაფერია ნათქვამი 58-ე მუხლის დანარჩენი პუნქტების შესრულებაზე. ისინი, უპირველეს ყოვლისა, ეხება სახელმწიფოს გასვლის პირობებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს იურისდიქციიდან და სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებების შესრულებას.
რუსეთის მიერ ევროსაბჭოდან გასვლის შესახებ განცხადების შემდეგ ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეამ მხარი დაუჭირა რუსეთის ევროსაბჭოდან გარიცხვის პროცედურას. ევროპის საბჭოს საპარლამენტი ასამბლეის ხელმძღვანელმა პირებმა განაცხადეს, რომ რუსეთს წევრობას უკრაინაში დაუსაბუთებელი სამხედრო აგრესიის გამო უჩერებენ.
რა მოხდება რუსეთის საწევრო გადასახადის საკითხთან დაკავშირებით?
ევროპის საბჭოს ექსპერტი, რომელმაც ისურვა ანონიმურ წყაროდ დარჩენილიყო, მიიჩნევს, რომ „საკუთარი პირობები“, რომლის შესახებაც საუბრობს რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრო, უპირველეს ყოვლისა, ეხება ფულს.
2022 წელს რუსეთს ევროპის საბჭოში საწევრო გადასახადის სახით 34 მილიონი ევრო უნდა შეეტანა. მთლიანი ბიუჯეტი 477 მილიონი ევროსგან შედგება. ასეთი მასშტაბის დონორი ევროპის საბჭოში კიდევ 4 ქვეყანაა: დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, გერმანია და იტალია.
14 მარტს ევროპის საბჭოს გენერალურმა მდივანმა მარია პეინჩინოვიჩ ბურიჩმა თავის მიმართვაში თქვა, რომ რუსეთი, სამართლებრივი თვალსაზრისით, ვალდებულია თავისი ფინანსური ვალდებულებები, პროგრამის შესაბამისად, ბიუჯეტში შეიტანოს 2022-2025 წლებში. პირველი შენატანის ვადა ორი კვირის წინ გავიდა, მაგრამ რუსეთს ის არ შეუტანია. საწევროს სრული გადასახადი ივნისადმე უნდა დაიფაროს. აპირებს თუ არა რუსეთი დავალიანების გადახდას — უცნობია.
ექსპერტი მიიჩნევს, რომ მაშინ, როდესაც ევროპის საბჭოდან რუსეთის გასვლის პროცედურის ზუსტი პირობები უცნობია, აღნიშნული საკითხი უნდა გადაწყვიტოს ევროპის საბჭომ. ეს შეიძლება დროში გაიწელოს — მაგალითად, დიდი ბრიტანეთი Brexit-ის პირობებს წელიწადნახევარი განიხილავდა. მაგრამ არ არის გამორიცხული, რომ რუსეთი უბრალოდ უარს იტყვის საწევროს გადასახადზე 2022 წელს, — აღნიშნავს ექსპერტი.
ევროპის საბჭოს ხელმძღვანელმა უკვე განაცხადა, რომ შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე, გერმანია და საფრანგეთი უკვე ზრუნავენ ევროპის საბჭოს ფინანსური სტაბილურობისთვის.
რა ბედი ეწევა გადასახადებს, რომელიც ადამიანის უფლებათა ევროპულმა
სასამართლომ რუსეთს დააკისრა?
ყველაზე დიდი თანხა, რომლის გადახდის ვალდებულებაც რუსეთმა 2021 წელს აიღო ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილების საფუძველზე — ეს არის საქართველოს საერთაშორისო სარჩელი 2006-2007 წლებში რუსეთის ფედერაციის ტერიტორიაზე საქართველოს მოქალაქეების მასობრივი დაკავებებისა და მათი რუსეთიდან გამოძევებისთვის. კომპენსაცია 10 მილიონ ევროს შეადგენს.
კონვენციის მიხედვით, რუსეთი ვალდებულია შეასრულოს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები მანამდე, სანამ კონვენციის დენონსირებას მოახდენს ან ევროპის საბჭოდან გავა. ლავროვის წერილიდან გამომდინარე, ეს მოხდება მინიმუმ მიმდინარე წლის 15 აგვისტომდე, ან მაქსიმუმ — 2023 წლის 1 იანვრამდე.
ასეთი შინაარსის დარღვევებზე ყველა სარჩელი, რომელიც შეტანილია დადგენილ ვადებში (კონკრეტულად ეროვნული სასამართლოების მიერ საჩივრების უარყოფიდან 4 თვის შემდეგ), ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ ვალდებულია განიხილოს. რუსეთი კი ვალდებულია მისი გადაწყვეტილებები შეასრულოს. ასეთი გადაწყვეტილებები და, შესაბამისად, რუსეთისთვის დაკისრებული კომპენსაციები კონვენციის დენონსირების შემდეგ შესაძლებელია ათობით ათასი იყოს — პროგნოზირებს ექსპერტი.
ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში განხილვას ელოდება სახელმწიფოთაშორისო საქმეები უკრაინის სარჩელებზე და, ასევე, ნიდერლანდები რუსეთის წინააღმდეგ — იმის გასარკვევად, აქვს თუ არა რუსეთს პირდაპირი კავშირი ბოინგ MH17-ის ჩამოვარდის შედეგად დაღუპული ადამიანების შემთხვევასთან. ასევე, ევროპულ სასამართლოში განიხილება რუსეთის მიერ ადამიანის უფლებების დარღვევის ფაქტები 2014 წელს აღმოსავლეთ უკრაინაში.
ექსპერტის შეფასებით, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების შესაბამისად რუსეთისთვის დაკისრებული კომპენსაციების გადახდის პერსპექტივა ქმნის ალბათობას, რომ გამეორდეს ისტორია — როდესაც საბჭოთა კავშირს სამეფო ვალების გადახდა მოუწია. ადრე თუ გვიან რუსეთს მოუწევს ადამიანის უფლებების დარღვევის გამო ვალების გადახდა — მიიჩნევს ექსპერტი.
რა ბედი ეწევა ევროსასამართლოში ახალი საქმეების განხილვას?
არანაირი „საკუთარი პირობები“ წესდებაში გათვალისწინებული არ არის.
თუმცა, არ უნდა გამოვრიცხოთ, რომ რუსეთი ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებებს, რომლებიც მიღებული იქნება 2022 წლის 16 მარტის შემდეგ, სრულად დააიგნორებს. რუსეთის მიერ ადამიანის უფლებების დარღვევები კი, ცხადია, ცოტა არ იქნება“ — უთხრა BBC-ის ადამიანის უფლებების დაცვის ცენტრის „მემორიალის“ იურისტმა ტატიანა გლუშკოვამ, რომელიც ევროსასამართლოში რუსების მიერ შეტანილი საჩივრების საქმეებს უძღვება.
გლუშკოვა ასევე აცხადებს, რომ ევროსასამართლომ პირველი გადაწყვეტილება საქმეზე, რომელიც პანდემიის პერიოდში რუსეთში აქციების აკრძალვას ეხება, უკვე გამოიტანა. გადაწყვეტილების მიხედვით, ეს აკრძალვა კონვენციასთან წინააღმდეგობაში მოდის.
კიდევ რა შედეგს მოუტანს რუსეთს ევროპის საბჭოს დატოვება?
ევროპის საბჭოსა და ადამიანის უფლებათა კონვენციის დატოვება ნიშნავს, რომ რუსეთის სახელმწიფო სტრუქტურები და სასამართლო ადამიანის უფლებების იმ ევროპულ სტანდარტებსაც აღარ გაითვალისწინებენ, რომლებიც აქამდე რუსეთში ეჭვქვეშ არ დამდგარა.
ბოლო წლებში ეს გარანტიები მნიშვნელოვნად შესუსტდა კონსტიტუციაში შეტანილი ცვლილებებით, რამაც რუსეთის საკონსტიტუციო სასამართლოს საშუალება მისცა — ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის ნორმები რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციასთან შეუსაბამოდ ეცნო.
თუმცა რუსეთის კანონმდებლობა ადამიანის უფლებათა სფეროში 20 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში ევროპული კონვენციის გავლენით ვითარდება და, რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციის თანახმად, ეს არის რუსეთის სამართლებრივი სისტემის განუყოფელი ნაწილი.
კონვენციიდან გასვლის ყველაზე რადიკალური შედეგი შეიძლება იყოს სიკვდილით დასჯის დაბრუნების საკითხი. საკონსტიტუციო სასამართლომ ადრე აღიარა, რომ მორატორიუმი განუსაზღვრელია სიკვდილით დასჯაზე, თუმცა სისხლის სამართლის კოდექსში ჯერ კიდევ არსებობს დებულება სიკვდილით დასჯის შესახებ. რუსეთის გამოსვლა ევროსაბჭოდან აძლიერებს ამ რისკებს.